भोजराजाची अंतिम इच्छा आणि कालीदास
भोजराजाची अंतिम इच्छा आणि कालीदास
भोजराजाला कवि कालिदास
अत्यंत प्रिय होता. तो जे जे काय लिहीत असे ते ते भोजराजा लगेचच वाचत असे. एकदा भोजराजाच्या
मनात आलं, मी मरण पावलो तर कालिदास माझ्यावर जे काव्य करेल;
ते मला कसं वाचता येईल? त्यामुळे त्याने कालिदासाला
सांगितलं, ``कालिदासा, माझी एक शेवटची इच्छा तू पुरव.
तू माझ्यावर सुरेखसा मृत्युलेख लिही. मी मरण पावल्यावर माझ्यावर लिहीलेला
जो मृत्युलेख मला वाचता येणार नाही. तो मला आत्ता वाचायला मिळून
मी प्रसन्न होईन.’’
भोजराजावर कालिदासाचं अत्यंत निरालस
प्रेम होतं. त्यामुळेच राजाचे बोलणे कालिदासाला पटले तर
नाहीच पण अतिशय जिह्वारी लागले. हा कसला भलता हट्ट! कालिदास काहीतरी करून टाळाटाळ करत
राहिला; पण राजाच्या डोक्यातील ते वेड काही केल्या उतरेना.
शेवटी कालिदास भोजराजाला सोडून धारा नगरीचा त्याग करून दूर दूर निघून
गेला.
आता मात्र कालिदासाविना
भोजाला पळभर सुद्धा चैन पडेना. भोजाच्या गुप्तहेरांनी कालिदासाचा ठावठिकाणा
शोधून काढला होता. भोजराजा आपली राजवस्त्र उतरवून बैराग्यासारखी वस्रे लेवून कालिदास ज्या
गावी रहात होता तेथे पोचला. राजाच्या गुप्तचरांनी राजाला कालिदासाचा पत्ताही सांगितलां.
त्यानुसार राजा कालिदासाच्या घराबाहेर उभा राहून ॐ भवति क्षिक्षां देही! असं खणखणित
आवाजात महणाला. हा आवाज कालिदासाला भोजराजाप्रमाणे वाटला. तो तातडीने बाहेर आला तर एक भिक्षु दरवाजात उभा होता. ``या महाराज! आत या. आपली काय सेवा करु? आपण कुठून आला? कालिदासाने
अत्यंत नम्रपणे विचारलं. मी आत्ताच धारा नगरीहून येत आहे. तो गोसावी म्हणाला. आता मात्र
कालिदासाला राहावेना. ``साधुमहाराज, तेथील भोज राजा कसा आहे? त्याचं सर्व क्षेमकुशल तर आहे ना?’’ कालिदासाने
विचारलं. आणि तो गोसाव्याच्या रूपातील भोजराजा म्हणाला, ``अहो काय सांगु? त्या राजाचा एक चांगला
मित्र म्हणे त्याला सोडून गेला आणि त्याचच वेड डोक्यात घेऊन राजाने खाणं पिणंही सोडलं.’’
``मग?’’ कालिदास अत्यंत काळजीने विचारू
लागला. ``अहो मग काय? अन्नपाण्यावाचून कोणी का
जिवंत राहू शकतं का? काही दिवसांपूर्वीच कालिदास कालिदास करत भोजराजा मरण पावला’’.
हे ऐकल्यावर मात्र अत्यंत दुःखाने कालिदासाला भोवळच आली. तो ``हे भोजराजा! हे तू काय केलस?’’ असं
म्हणत खाली कोसळला. आणि पडता पडता मोठ्या दुःखावेगाने त्याच्या मुखातून श्लोक बाहेर
पडला,
अद्य धारा निराधारा निरालम्बा सरस्वती ।
पण्डिताः खण्डिताः सर्वे भोजराजा दिवं गते ।।
अरेरे निराधार झालीच धारा
कसा पंडितांना मिळावाचि थारा ।
उठे शारदेचाच येथून डेरा
अहो भोजसम्राट ना राहिला हा ।।
कालिदासाचं आपल्यावर
असलेलं निरतिशय प्रेम पाहून राजाला गलबलून आलं.
त्याने थोडं पाणी बेशुद्ध झालेल्या कालीदासाच्या तोंडावर शिंपडलं. कालिदास शुद्धीवर आलेला पाहून अत्यंत प्रेमाने भोजाच्या
डोळ्यातून अश्रुधारा वाहू लागल्या. त्याला आपण मरण पावल्यावर कालिदास काय लिहिल हेही
ऐकायला मिळाले. गोसाव्याच्या रूपातील राजाला आत्तापर्यंत कालिदासाने ओळखलं होतं. आपण
केलेली चूकही त्याला उमगली. त्यामुळे आनंदाने
उठून बसत तो म्हणाला, नाही नाही साधुमहाराज, माझा श्लोक जरासा चुकला होता. मला म्हणायचं
होत.,
अद्य धारा सदा धारा सदालम्बा सरस्वती ।।
पण्डिताः पण्डिताः सर्वे भोजराजा भुवं
गते ।।
अहाहा शिरोधार्य सर्वांस
धारा
तिथे पंडितांना सुखाचा
निवारा ।
असे वास तेथे सदा शारदेचा
प्रतापी जिथे भोज सम्राट साचा ।।
कालिदासाचा हजरजबाबीपणा आणि आपल्यावरील
प्रेम पाहून भोज राजाने त्याला मिठीच मारली. ``कालिदासा, मी तुझ्याशिवाय राहूच शकत नाही. तू परत आपल्या धारानगरीला
परत ये.’’ कालिदासही राजाच्या प्रेमाने भारावून भोजराजासोबत धारानगरीला परतला.
(ही पूर्वीची सुंदर कविता श्री अशोक मानकर व सुरेश सुरेश नागले ह्यांच्यामुळे मला कळली ती येथे देत आहे.)
राजा भोज आणि योगी
स्वप्नी गाढ निमग्न भोज असता, ये जागृती त्याजला
पाहे सुंदर मंदिरात भरली चंद्रप्रभा सोज्ज्वळा ।
जैशी कुंदलता फुलुन खुलते, ते स्थान शोभे तसे
योगी तेथ कुणी लिहीत बसला, भोजास तेव्हा दिसे ।।1।।
सोन्याच्या नवपुस्तकात लिहिता, योगींद्र हे कायसे?
राजा धीर धरून नम्रवचने त्याला विचारी असे
ज्यांचा भाव अखंड ईशचरणी नावे तयांची मुला
प्रेमे सद्वचने प्रसन्नवदने, योगी अशी बोलला ।।2।।
आहे ना मम नाव संतपुरुषा, मालेत त्या गोविले
प्रश्ना उत्त्तर त्या प्रशांत मुनीने राया नकारी दिले
।
माझे नाव नसो तयांत नसले, जे प्राणिमात्रांवरी
सुप्रेमा करिती तयांतची मला, द्या स्थान कोठेतरी ।।3।।
भोजाचे पुरवून ईप्सित मुनी तो होय अंतर्हित
रात्री तो दुसऱ्या दिनी प्रकटला, भोजा करी जागृत ।
यादी त्याजवळी कृपा प्रभुवरे केली तयांची असे
तीमध्ये पहिले स्वनाम नवले त्या रेखिलेले दिसे...।।4।।
---------------------------------
Comments
Post a Comment