लॅमडॉन -

 

लॅमडॉन -

आज ‘ले ’ च्या ‘लॅमडॉन’ शाळेत सायन्स टिचर म्हणून शिकवायचा माझा शेवटचा दिवस !‘ह्यांची’ बदली झाली आणि मलाही शाळा सोडून परत जाणं भाग होतं. मुलांच्या आठवणींनी भरलेला दोन वर्षांचा काळं मी मनाच्या पुस्तकात मोरपिसासारखा कायमचा जपून ठेवणार होते. परत निवांत वेळी, एकांतात, गतकाळाच्या ह्या सुंदर पिसाचा आठवणींचा देठ धरून मी पुन्हा पुन्हा माझ्या मनाच्या पानांमधून ओढत हे गतकाळाचं पिस फुलवणार होते. माझ्या मनात परत ते जिवंत करणार होते. आठवणींच्या मोरपिसाचे प्रत्येक धागे वेगवेगळे होऊन फुलून येणार होते. लहानपणी आम्ही म्हणायचो पिस जिवंत झालं! तसे सगळे अनुभव जिवंत होणार होते. मोरपिसाला असलेल्या डोळ्यामधून मी इतरांना न दिसणारा‘ले’चा भूतकाळ बघणार होते. कृष्णानी मुकुटात जपलेलं मोरपिस, गोकुळाच्या अशाच रंगीत मखमली आठवणी त्याला सतत सोबत करत असतील का?

घरापासून शाळा एक दिड किलोमिटर तरी दूर होती. खर्दुंगलाच्या पायथ्याशी. खर्दुंगला ही भारतातील सर्वात ऊंच,भारदस्त खिंड! जगातल्या सर्वात ऊंच खिंडांपैकी एक. रोज मागेपुढे लाल गुलाबी गालांच्या ताटव्यातून चालत शाळेपर्यंतचा चढ कसा संपून जायचा ते कळायचच नाही. सोबत लाजत लाजत आलेले “मॅडमले जुले”  आणि सोबत तोंडावर हात धरून खुसुखुसु हसु!असं शाळा येई पर्यंत साथीला असे.“मॅडम ले” त ला ‘ले’ हा आदरार्थी जोडलेला.पण भारी कोवळा! गुलाबाच्या पाकळी सारखा! कमळाच्या पाकळ्यांच्या आतील मखमलीसारखा! पेस्ट्रीवर काढलेल्या क्रीमच्या नक्षीसारखा! मऊ, मुलायम, मधुर आणि गुलाबी! जुले म्हणजे नमस्कार. तरीही ह्या सगळ्या घोळक्यां मधून माझे डोळे आणि कान कोणाचा तरी वेध घेत राहत. आणि थोड्याच वेळात गाढवावरून भरधाव वेगानी दिमाखात जाणारा टुंडुप एक हात उंचावून “मॅडमले जुले! मॅडमले जुले!!” म्हणत विजयी वीराच्या थाटात  आमच्या पुढे जाई. “जुले! जुले!!” असं हात ऊंचावून त्याला म्हणतांना नव्या उत्साहानी माझी पावलं पुढे पडत.  ‘जा हासत खेळत बाल निर्झरा आनंदाने गात ’ असं गुणगुणत मी शाळेपर्यंत पोचलेली असे. तो पर्यंत टुंडुपही आपल्या लाडक्या गाढवाला आंजारतांना गोजारतांना दिसे. `Mary had alittle lamb' ह्या कवितेप्रमाणे हे गाढव रोज त्याच्या मालकाची शाळा सुटे पर्यंत वाट बघत इकडे तिकडे चरत बसे. आणि शाळा सुटल्याची घंटा झाली की शाळेत येऊन हजर होई.

             कधी एखादेवेळी शाळेच्या वेळा व्यतिरिक्त ‘हे’ बरोबर असले तर गालांचे गुलाबी गुलाब अजुन लाल होत. दबक्या आवाजात “मॅडमले जुले” आणि खुसुखुसु आम्हालाही अभावित हसवून जाई. गाढवावरचा टुंडुपही ऐन बाजारात आम्हा दोघांना असचं सरप्राईज देऊन जात असे. ‘ह्यांच्या’ कडे पाहतांना मॅडमचं सिक्रेट आम्हाला कळलं असा खास भाव त्याच्या चेहर्‍यावर असे.“छान!! विद्यार्थी वाटतं !!” ह्यांच्या कडून काटा टोचे.

मागची दोन वर्ष झरझर झरझर माझ्या डोळ्यासमोरून सरकत होती.  - -

आम्ही ले ला दाखल झालो आणि दुसऱयाच दिवशी मला विचारणा झाली. “इथल्या शाळेत बायोलॉजी शिकवाल का?'' ``कितवीला?”- मी!  ``शिकविण्यासाठी पेशन्स लागतो. माझ्याकडे अजिबात पेशन्स नाही. मुलांना त्यातल्या त्यात अति लहान मुलांना शिकवायला मला जमणार नाही. आणि मी तेवढी प्रेमळही नाही. मला बायोलॉजी आवडतं पण माझा विषयही केमिस्ट्री होता. परत मी बी. एड् ही नाही.'' मी ठामपणे नाही म्हणून मोकळी झाले. ``मॅडम आम्हाला सायन्स टिचर कोणी मिळत नाहीत हो. वाटल्यास एकदा तुम्ही पुस्तकं पहा. आठवड्यानी सांगा  फारतर.'' सगळे गेल्यावर माझ्या पुढ्यातलं पुस्तक मी उघडून पाहिलं. मलाही आवडलं होत. पण शिकवायचं म्हणजे अभ्यास करायला लागणार होता. ह्यांनीही सांगितलं - `` अगं त्या निमित्तानी अभ्यास होईल तुझा.'' ``अहो पण मला इथली भाषा नाही येत. समजाऊन सांगतांना थोडीतरी तिथली भाषा बोलावी लागते. ``जाऊन तर बघं! तुझाही वेळ छान जाईल!'' मी शाळेत आणि कॉलेजमधे काढलेल्या सरांच्या बाईंच्या खोड्या आठवून आता मला चांगलच कापरं भरलं होतं.  “पणं पुस्तकं? मला रेफरन्स बुक्स ही लागतील.” ती ही अडचण ह्यांनी दूर केली कारण दोन दिवसांनीच ह्यांना कामसाठी दिल्लीला जायचं होतं. पाहिजे ती पुस्तक ही मिळणार होती.

थोड्याच दिवसात शाळा पहायला शाळेत गेले. महामाया खर्दुंगलाच्या पायथ्याशीच विस्तीर्ण पठारावर शाळेच्या बैठ्या खोल्या पसरल्या होत्या. (खर्दुंगला ही जगातील सर्वात ऊंच खिंड.) पठार दोन ऊंच्यामधे विभागलं गेलं होतं. वरच्या पठारावर वरचे वर्ग. खालच्या पठारावर खालचे वर्ग. विस्तीर्ण मैदानांच्या बाजूनी वर्ग होते. ऑक्टेबर सुरू झाला होता. मुलांचे मुलींचे युनिफॉर्म्स असणं एवढ्या थंडीत तरी शक्यच नव्हतं. पायापर्यंत घोळदार गरम झग्यासारखे कोट ज्याला इथे ‘गोंच्या’ म्हणतात ते घालून सगळी लाल गुलाबी गोबऱया गालाची सफरचंद खाली पाटांवर बसली होती. डाऊनहून इथे बाक आणणं ही चंगळ शाळांना फारशी परवडणारी नव्हती आणि लाकडी बाक बनवायला इथे झाडं ही नव्हती. टिचरना मात्र एक टेबल खुर्चीच प्रमोशन होतं

मी थोडसं शिकवलं आणि बाई पसंतीस उतरल्याची पावती लगेच मिळाली. दुसऱया दिवसापासून हातात पुस्तकं सांभाळत मी ही शाळेत दाखल झाले. ‘7वीअ’ ची क्लास टिचर असले तरी पाचवी पासून सायन्स शिकवायचं होतं. नववी दहावीला बायोलॉजी!  रजिस्टर आणि हजेरी ह्या न आवडणाऱया गोष्टी निदान मुलांची नाव समजाऊन घ्यायला तरी आवश्यक होत्या. आत्ता पर्यंत ‘वत्सला’तल्या ‘त्स’ नी सुरवात होणारी नावं ऐकली नव्हती त्यामुळे लिस्ट वाचणं म्हणजे हाय दैवा! बाईंच इथेच पानिपत होतय  की काय ! आपला विषय शिकवण्याव्यतिरिक्त बाईंना पुष्कळ काही  यायला लागतं हा साक्षात्कार झाला.  प्रत्येकाला उठवून ‘नाव काय बाळ?’ असा प्रेमळ प्रश्न विचारण्याशिवाय गत्यंतरच नव्हतं. डझनभर त्सेवांग डझनभर आंगमो, मुली पण टुंडुप, मुलं पण टुंडुप! मला शेंडी तर नाही लावत?  पण एकेकाळी मी स्वतच व्रात्य विद्यार्थीनी असल्यानी व्रात्य मुलांची मानसिकता मला चांगलीच माहित होती. त्याच्याकडे पाहून त्यांची निरागसता डोळ्यातूनच पाझरत होती. मुलांची नावं उच्चारणं एक महा कठीण काम होतं. आमच्या प्रतिपक्षालाही तेवढीच अडचण होती. पण आमच्या ह्या छोट्या प्रतिपक्षानी आमची बारशी कधीच करून टाकली. आमच्या पैकी एकीला हिरवा रंग फार आवडे तिचे बहुतेक कपडे हिरव्या रंगाचे असत. ती ‘हरीभरी मॅडम’ होऊन गेली. तर मॅडम बोरा ची मॅडम बोरी झाली. माझ्या दीक्षितच लदाखीकरणं होऊन मॅडम दिस्कित झालं आणि मी त्यांच्यातलीच होऊन गेले. मीही माझी टेबलखुर्ची सोडून त्यांच्या मधे बसूनच शिकवायला सुरवात केली. ह्याचे मला दुहेरी फायदे होते. एक तर आमच्यातलं मानसीक अंतर कमी झालं आणि बाईच शेजारी बसलेल्या पाहून  मुलांच्या खोड्या,डुलक्या, माझ्या विषयाव्यतिरिक्त बाकी कामंही थांबली.

मुलांनी काहीही केलं तरी आपला पेशन्स घालवायचा नाही. त्यांना रागवायचं नाही. मारायचं तर त्याहून नाही. हा सर्व गृहपाठ मी मनात पक्का घोकून आले होते. त्याचा चांगलाच उपयोग होत होता.रागवून उपयोग ही नव्हता. आणि खरतर त्यांचे सतत आश्चर्यानी भरलेले गोंडस चेहरे पाहिले की राग जवळपास फिरकतही नसे. इथे सर्व गोष्टींचं परिमाण हे कल्पनेच्या पलिकडे असल्यानी रोज एक नवा शोध लागून माझ्यातल्या ‘मी’ वर अनेक प्रक्रिया होऊन नवीन मी तयार होत होते. माझा हा metamorphosis  मला ही नवीन होता.

मुलांची वह्या पुस्तकं बऱया ते चिंध्या ह्या विस्तृत रेंजच्या अवस्थे पर्यंत होती. एकतर इथपर्यंत पुस्तकं महप्रयासानी पोचायची. त्यात इथल्या कोरड्या हवेत सगळा डिंक निघून ती खिळखिळी होतं.  ते कमी की काय म्हणून मुलं खेळायला गेली की वर्गाचा दरवाजा उघडून गाढवं आत शिरून विद्यार्थ्यांचे डबे आणि पुस्तकं खाऊन टाकत. थंडीत पालापाचोळाही मिळणार नाही अशावेळी पुस्तकांच्या सेल्युलोजवर बहुधा त्यांनाही गुजराण करावी लागे. मुलांच्या डब्यात बहुधा सत्तुच्या पिठाचे लाडू किंवा डाळभात असे. आणि  सत्तू हे इथलं मुख्य धान्य असलं तरी आर्मीच्या वास्तव्यानी इथल्या लोकांमधेही डाळ भात  आवडता झाला आहे.

निसर्गाच्या शाळेत शिकलेल्या ह्या मुलांना विज्ञानाचे नियम शिकवणं हे माझ्यासाठी मोठ्ठच आव्हान होतं. त्यांनी चॉपरचा- - हेलिकॉप्टरचा मोठ्ठा पंखा पाहिला होता पण घरातला सिलिंग फॅन पाहिला नव्हता. त्यातील मोजक्या काहींनी विमान प्रवास केला होता पण ट्रेन पाहिली नव्हती. त्यांनी बर्फ पाहिला होता पण आंब्यांनी लगडलेली झाडं पाहिली नव्हती.त्यांनी गहू, ज्वारी, बाजरी पाहिली नव्हती. इतकच नव्हे ज्वारी बाजरी ही नावंही ऐकली नव्हती. गहू हा कणीक स्वरूपातच पाहिला होता. गव्हाचं शेतं, ऊसाचा मळा,  कणीसबाळांना आपल्या कडेखांद्यावर उचलून घेणारा तुर्रेबाज मका त्यांच्या कल्पनेतल्या विश्वातही बसत नव्हता. त्यांना आकाशाकडे पाहून आकशात उडणारी वेगवेगळी विमानं ओळखता येतं होती पण पाण्यावर तरंगणाऱया मोठ्ठया जहाजाची ते कल्पनाही  करु शकत नव्हते. त्यांच्या मेंदूत माझ्या बोलांच्या लेखणीने कल्पनेचं जहाज साकारून मगच मला जहाज पाण्याच्या दिशेनी गेलं तर आणि पाण्याच्या विरुद्ध दिशेनी गेलं तर त्याचा वेग किती असेल हे शिकवता येणार होतं! नदीत जहाज जास्त बुडतं आणि समुद्रात कमी हा नियम शिकवतांना त्यांना समुद्र शिकवायचा होता. मला बर्फ माहित नव्हता तर त्यांना धो धो पाऊस! मला स्नो, स्लीट, ड्राय आईस असे प्रकार माहित नव्हते तर त्यांना वीजांचं चमकणं. त्यांनी उणे 35 अंशाची अती थंडी आणि 35 अंशांपर्यंतचा अंगावरची चामडी सोलून काढणारा कोरडा उन्हाळा  पाहिलेला तर मी धो धो पाऊस, वादळ, वारं, समुद्राचं उधाण , चिक चिक हवा आणि घामाची अंघोळ अनुभवलेली. उन्हाळ्यात होणारी मातीची वादळं आणि वाऱयासोबत गोल गोल आवर्तन घेत आभाळाला भिडणारा धुळीचा खांब पाहून इथली मुलं टाळ्या वाजवत धरतीमाता सैतानाला नैवेद्य घेऊन चालली अशा आशयाचं गाणं लदाखीत म्हणायची तर आमची मुल ‘येरे येरे पावसा!’ सागरगोटे , डबा ऐसपैस, खांब खांब खांबोळी हे मला माहित असलेले खेळ. तर इथला मुलांचा लाडका खेळ ‘ठेपले’! सायकलची  ट्यूब कापून त्याची 50-60 गोलगोल रबरबँडस् एकत्र बांधून केलेला रबरांचा गुच्छ म्हणजे ठेपले, एका पायावर उभं राहून दुसरा पाय मांडी घातल्याच्या पोझिशन मधे धरून तळपायाच्या आतल्या कडेनी किंवा घोट्याच्या आतल्या बाजुनी वर उडवत रहायचा. म्हणजे आपण हातानी बॉल वरती उडवत राहतो ना तसा. दर दहावा फटका उडी मारून पाय मागे हवेत फिरवून मागच्या मागे मारावा लागे. प्रत्येक मुलामुलींच्या खिशात हे ठेपले पाहिजेतच.

कुठल्याशा स्पोर्टस् साठी डिसेंबरमधे ही मुलं जेंव्हा चंदिगडला गेली तेंव्हा त्यांनी पहिल्यांदाच पंखा पाहिला. रात्रभर सगळे पंखा फुल्ल ठेऊन झोपली. रात्रभर पंख्याशी खेळत राहिली. पंखा हलतो आणि वारा येतो हे अप्रूप घेऊन परत आली. तर पहिल्याच दिवशी मुलांनी बाटलीतून प्यायला आणलेल्या पाण्यात काय घाण पडली आहे म्हणून मी टाकून द्यायला लावलं. कुठलं दूषित पाणी पिऊ नका म्हणूनही सांगीतलं. खुर्माणी म्हणजे जर्दाळु रात्रभर पाण्यात भिजत टाकून ते पाणी दिवसभर पित राहणं ही कल्पना मला पूर्ण नवी होती. मुंबईच्या दररोजच्या दूषित पाण्याची समस्या डोक्यात इतकी पक्की बसली असतांना इथल्या कुठल्याही झऱयाचं पाणी double distilled water इतकं निर्मळ असतं, हे इथेले झरे पाहूनच समजायला लागलं. त्यांच्याबरोबर माझीही शिकवणी सुरू झाली. आणि त्यांची भीड कधी चेपली आणि आम्ही कधी दोस्त झालो हे कळलच नाही. शिवाय त्यांनी न पाहिलेल्या माझ्या जगातलं सांगण्यासारखं आता खूपसं असणार होतं त्यामुळे त्याच्याशी भरभरून बोलायला माझ्याकडे खजिनाच होता.

“मॅडमले हा मला काकडी म्हणतोय.”“तू त्याला भोपळा म्हण” अशी मीही त्यांच्या भांडणात रमत गेले.  “मॅडमले तुम्ही तुमच्या मुलाला रागवता? त्याला मारता?” समोरून कुतुहलाचे प्रश्न यायचे. (आत्ता पर्यंत कधीही न मारणारी टिचर असल्यानी मुलांना बहुधा मी आवडत असावे.) त्यांच्या प्रश्नाच्या उत्तरादाखल मी गोड हसे. कारण सतत बदल्यांमुळे मुलाचं अभ्यासाचं नुकसान होऊ नये म्हणून मला कुठलं रूप घ्यावं लागे हे माझ्या पेक्षा माझा मुलगाच जास्त चांगलं सांगू शकेल.

भारताचे माननीय राष्ट्रपती व्यंकटरामन् ले च्या भेटीला येणार होते. ले मधील सगळ्या शाळांची मुलं रस्त्याच्या दुतर्फा उभं राहून राष्ट्रपतींचं स्वागत करणार होती.  आम्ही ही राष्ट्रपतींच्या स्वागतासाठी मुलांना घेऊन उभे होतो. मुलांच्या चेहऱयावरून आनंद ओसंडून जात होता. तीच स्थिती राष्ट्रपतींचीही होती. तेही उत्साहा उत्साहानी मुलांना हात हलवून त्यांचं अभिवादन स्विकारत जात होते. रात्री राष्ट्रपतींसाठी ठेवलेल्या डिनरला गेलो असता माननीय राष्ट्रपतीही इतकी मुलं शाळेत जातात हे पाहून खूपच आनंदून गेलेले दिसले. ते स्वतः संरक्षण मंत्री असतांना 1984 ला ले ला आले होते. त्यावेळी तेथे जेमतेम एखादी शाळा होती. कोणी मुलांना शाळेत पाठवायलाही तयार नव्हते. त्यांच्या स्वागतासाठी विमानतळावरच मुठभर मुलं उपस्थित होती. आज 1991चा अनुभव पूर्णच वेगळा होता. इतक्या शाळा होत्या की विमानतळापासून थेट राष्ट्रपती निवासापर्यंत सात कि. मी दुतर्फा शाळेची मुलं उभी होती. ले पासून  खूप दूरवर जवळ जवळ 250 कि. मी. दूर भारत चीन सीमेवरील‘हन्ले’ चा अनुभव सांगतांना आर्मिचेब्रिगेडिअर म्हणालेकी ते तेथे गेले असता रस्ता विचारण्यासाठी तिथल्या भटक्या लोकांच्या तंबूत गेले. भाषा ही मोठी अडचण. तरी त्यांनी धीर करून हिंदीत प्रश्न विचारला. पण त्याचवेळी तंबूत असलेल्या वयस्क लोकांना जरी कळलं नाही तरी एका तरुण मुलीनी त्यांना इंग्रजीतच सर्व रस्ता समजाऊन सांगितला. आणि त्यांनाही सुखद धक्का बसला.

थंडी सुरु होणार होती. आणि थोड्याच दिवसात सुट्याही! इथे उन्हाळ्याची सुट्टी छोटी पण थंडीची मात्र चांगली दोन अडिच महिन्यांची असे.ले ला एंट्री घेणारं विमान ज्या दोन डोंगरांच्या फटितून आत शिरायची किमया करायचं, ती आकाशस्थ पोकळी गेले बरेच दिवस ढगांनी व्यापली होती. विमानांना ढगांनी जणु `no entry'®çç बोर्डच लावला होता. बर्फ पडेल असा  सर्वांचाच अंदाज होता. ले आणि उत्तर हिंदुस्तानात हिवाळ्यातील पावसाचा अंदाज बांधायचा असेल तर ईराण कडे पहायला लागतं. तिकडे ढग आले, बर्फ पडलं, म्हणजे थोड्याच दिवसात काश्मीर आणि उत्तर हिंदुस्तान ते व्यापणार हे नक्की असे. त्यामुळे हवेच्या अंदाजासाठी आम्ही दक्षिण भारताततून येणाऱया पर्जन्यावर नव्हे तर मध्य आशियावर म्हणजे पश्चिमेकडून येणाऱया फॉरिनच्या ढगांवर अवलंबून होतोत तर!

आत्ता पर्यंत कुंदाच्या फुलांसारखा शुभ्र  पांढरा माहित होता. फेन धवल ही परिचित होता. केरळच्या धो धो पावसात वादळवाऱयात काळ्याकुट्ट ढगांमधून चमकून जाणाऱया पांढऱया शुभ्र सौदामिनी सारखा श्वेत मात्र आद्य शंकराचार्यांनी दाखवला. . .पांडुंगाच्या धोतराला ‘तडित् वाससम् नीलमेघावभासम्’ असं म्हणून ! काळ्या मेघातून चमकून जाणाऱया वीजेसारखं ज्याचं पांढर शुभ्र धोतर आहे असा नील मेघासारखा पांडुंग आचार्यांनीच मला दाखवला. नवग्रह स्तोत्रात व्यासांनी चंद्र आणि शुक्र ग्रहाचं वर्णन करतांना त्यांचा पांढरा शुभ्र रंग समजण्यासाठी माझ्यापुढे काय काय ठेवलं ! अगदि मला समजेल असं! कुंदाच फुल! स्वयंपाकघरातलं दही! कमळाच्या परागांचे तंतू! समुद्रातला शंख! धुवाँधार कोसळणाऱया धबधब्याचे तुषार! तर नुकत्याच हिमपातानंतर दिसणारा हिम! किंवा पाण्यात बर्फ जमायला सुरवात झाल्यानंतर तयार होत जाणारे पाण्याचे हिमकण! खरचं व्यासांचं बोट धरून मी निसर्ग समजून घेत होते.

पर्वत सम्राट गोलबकांग्रीच्या परिवारावर ढगांनी छत्र घरलं होतं. हवाही कुंद  होती. ढग जणु राज्याभिषेकाच्याच तयारीत होते. सोनम आणि दोर्जे दोघांनीही सांगितलं-“बर्फ पडतय डोंगरावर”. “पण थंडी तर कमी वाटतीए.” - मी.  “मॅडम बर्फ पडतांना हवा बहुधा उबदारच असते पण हे बर्फ पडून आकाश साफ झालं  की थंडी वाढेल.” चांदोबाला ढगांनी झाकून टाकलं असलं तरी त्याच्या मंद प्रकाशात रात्रभर कापसासारखं भुरु भुरु खाली येणारं बर्फ आम्ही अधुन मधुन पडदा दूर करून बघत होतो. फुलपाखरू फुलावर ज्या नजाकतीनी नाजुकपणे बसतं, तसं जमिनीला समांतर असणाऱया साऱया गोष्टींवर हे कापसासारखं हिम अल्लाद येऊन बसत होतं. कुठला आवाज नाही. कडकडाट नाही , गडगडाट नाही. आपल्याकडे वरुणराजांच्या आगमना आधीच काय ते ढोल! ताशे! आतशबाजी! इथे सर्व काही पहात निसर्ग गंभीरपणे आत्मचिंतन करत बसला होता. पर्णहीन झाडांवर जमिनीला समांतर असलेल्या फाद्यांवर अलगद येऊन बसणारं हे हिम फांद्यांवर पांढऱयाशुभ्र सापां  सारखं पसरलं होतं. ‘अवघा रंग एक झाला!’ असं समोरचं चित्र होतं. सकाळी धावत जाऊन बाहेर पाहिलं तर काठीला बांधलेला लांब झाडू घेऊन टुंडुप बर्फ झाडून बर्फातच चालण्यापुरता रस्ता तयार करत होता. “जुले सर! जुले मॅडम! यहाँके बरफमें पानी बहोत कम होता है। झाडूसे भी हटा सकते हैं।” सोनम ही हजर झाला “सर अभी गोलब कांग्री देखो। फ्रेश स्नो दिखाई देगा! खरच ! बर्फाची भुरभुर थांबली होती. ढगही सर्वस्व अर्पण करून कृतार्थ झाले होते. ताजं ताजं पडलेलं बर्फ किती शुभ्र चमकदार असतं ह्याचा आम्ही अनुभव घेत होतो. हिम धवल! स्नो व्हाईट! पहिल्यांदाच अनुभवत होतो.  बर्फानी लगडलेली झाडं फळांनी लगडलेल्या झाडांइतकीच सुंदर दिसत होती. स्वच्छ सूर्यप्रकाशासोबत थंडीनी ‘हा।़।़ हा ।़।़हि।़।़ही अशी ‘ह’ ची बाराखडी वदवून घ्यायला सुरवात केली. तासाभरात बाहेर आलो तर वेगळंच चित्र होतं झाडांवरचं बर्फ वितळता वितळता गार वाऱयानी परत गोठून गेलं होतं. फांदयांवरून लोंबणाऱया वेगवेगळ्या लांबीच्या बर्फाच्या अनेक नळ्यांमधून सूर्य पारवर्तित होऊन प्रकाशाचे लपून बसलेले साती रंग रांगोळी घालत होते. अशी दारी डोलणारी ही सप्तरंगी झुंबरं कुणा नबाबाकडेही कधी सापडणार नाहीत. शंकराचार्यांनी केलेलं हिमकन्या पार्वतीच्या प्रासादाचं वर्णन आठवत होतं- -

स्फटिकांच्या भिंतीनी सजले । मंदिर हे रमणीय तुझे

जडविली नाना रत्ने भारी । त्यात दिसे तव रूप नवे

त्रिभुवन सम्राटाची राणी । अद्भूत सुंदर भवन तुझे

शब्दच नाही तुझ्या स्तुतीला । नमन तुला हे मुकेपणे

बर्फाच्या प्रत्येक कणाकणातून परिवर्तित होणारा किरण उमेचं सप्तरंगी मोहक रूप माझ्या समोर मांडत होता. संपूर्ण निसर्गच ध्यानस्थ शिवासारखा धीर गंभीर पसरला होता. कृष्णाचं विश्वरूप पाहिल्यावर अर्जुन जसा त्याला वारंवार नमस्कार करत राहिला तसं समोरच्या दृश्याकडे पाहून मनातल्या मनात होत होतं.

बर्फावर बुटांचा कुरुम कुरुम आवज करत शाळेत जात होते. रस्त्यातूनच मुलांचा पहिल्या बर्फाचा उत्साह चेहऱयांवरून ओसंडून जात होता.बर्फावरून धावत, घसरत, एकमेकांवर बर्फाचे गोळे फेकत हे बालवीर जातांना पाहून आजचा आभ्यासाच्या उत्साहाचीही कल्पना येत होती. शाळेच्या पायथ्याशी गेले तरच वरच्या पठारावरून कलकलाट ऐकू येत होता. मुलांनी भले मोठे बर्फाचे गोळे तयार केले होते. सगळ्या मॅडम आणि सरांची वाट बघत ही गोळेश्वर फॅमिली वरती बसवली होती. बरेच टिचर- लोक एकत्र पाहिल्यावर हे गोळे उतारावर ढकलून देण्यात आले. फुटत फुटत बर्फाचा चुरा उडवत आमच्यावर ते धडकण्यापूर्वीच बर्फाची फेकाफेकी सुरु झाली. शाळेच्या घंटेलाही थोडी विश्रांती घ्यायला लागली. नंतर मात्र आम्हा डाऊनच्या मॅडमना अगम्य असलेल्या लदाखीत प्रिन्सिपॉलनी भराभर सगळ्यांना सूचना द्यायला सुरवात केली. आणि थोड्याच वेळात वर्गांच्या धाब्याच्या छतावर चढून मुलं कामाला लागली. हातात फावडी घेऊन छतावरचा बर्फ खाली टाकणे हे आजचं प्रमुख कामं होतं. साचलेल्या बर्फाच्या ओझ्यानी छत कोसळायची भीती होती. 

आत्तापर्यंत बर्फ बुटात जाऊन मोज्यांचे दोन्ही जोड गच्च ओले झाले होते. हो! थंडीत इथे एकावर एक असे दोन मोज्यांचे जोड घालायला लागत. बुट सुद्धा एक साईज मोठे. ले च्या छोट्याशा बाजारातकरोना आणि बाटाच्या भव्य लक्षवेधी दुकानांचं रहस्य इथेच लपलेलं होतं. खूप उंचावर असलेल्या पोस्टवरच्या जवानांनातर मोजे दोन दोन तासानी बदलायच्या सूचनाच देऊन ठेवलेल्या असतात. कारण इतक्या थंडीत बाकी कुठे घाम नाही आला तरी तळपायाला हमखास घाम येतो. अति थंडीनी तो गोठून फ्रॉस्टबाईटस् होण्याची भीती असते. अंगावर तर किती किलो जास्त घालायला लागत ह्याचा तर हिशेबच नाही. खदुंगला वरून थंडगार वारं वहायला सुरवात झाली होती. प्रत्येक श्वासागणिक हृदय बंद तर नाही पडणार असं वाटत होतं. ओपन हार्ट सर्जरीत हृदयावर बर्फाचं पाणी शिंपडून काही काळ त्याला गोठवून ठेवतात ते नक्की खरं होतं.श्वासही गोठतो की काय असं वाटत होतं.

लद्दाखच्या उत्तर सीमेवर असलेल्या काराकोरम खिंडीचं वर्णन करतांना ह्यांच्या ऑफिसमधले नोरबू नावचे एक ऑफिसर सांगत- “अनेक वर्षांपूर्वी ट्रडिशनल सिल्क रूटनी व्यापारासाठी तेथे येणारे व्यापारी तंबु टाकून तिथे रात्री थांबले तर अनेकवेळा वाईट हवामानात तिथल्या थंडीनी तिथेच थिजून जात. आजही तिथे असे अनेक तंबू सापडतात, ज्यात झोपललेल्या अवस्थेतील माणसं, बसलेले घोडे हे जसेशाच्या तसे सापडतात.” गोठून आपलीही ममी होणार की कायअसं वाटायला लागलं. शरीरातलं अग्नितत्त्व टिकवणं भाग होतं.

शेवटी शाळेतच राहणाऱया एका आमच्या शिक्षक मैत्रिणीला विनंती करून तिच्या घरी थोडावेळ बुखारी शेजारी हात पाय शेकत बसलो. बुखारीची धग वाढावायला ती फार उत्सुक नव्हती. कारण लाकडाच्या बुखारीसाठी लाकूडफाटा मिळणं ह्या वाळवंटात अवघडच गोष्ट होती. थंडीपूर्वी साठवून ठेवलेल्या लाकूटफाट्यात अख्खी थंडी पार करायची होती. बाकी मैत्रिणींनी तिला चहाची फर्माईश करताच मान खाली घालून ती म्हणाली - “गेले पंधरा दिवस विमान नाही आलं ना डाऊनहून! बाजारातच कुठे साखर नाही गेले दहा दिवस. बिन साखरेचा चहा चालेल  तुम्हाला?” आर्मीचं राशन मिळणारे आम्ही केरोसीन, साखर, मिल्क पावडर अशा फारच उच्च दर्जाच्या सुखसोयी मिळवत होतो तर!  डायबिटिस नसतांनाही सर्वांनी एका सुरात “हो।़।़।़।़” म्हटलं. तरी ती नजर खाली करून त्याच जागी उभी होती. “दूध ही नाहीए!” तिनी दुसरी समस्या मांडली. पण आज सर्वजणी ‘अगं गरम पाणी पाजलस तरी चालेल’ अशा मूड मधे होत्या. आमचा सर्वांचा आडमुठेपणा ले राजांनी खळखळीत धुवून आम्हाला जपानी लोकांच्या केसांसारखं सरळ, मऊसूद आणि हसरं बनवलं होतं. बारीक बारीक गोष्टींनी मिळणारा आनंद घ्यायला आम्ही शिकलो होतो.

पहिल्या बर्फानंतर सगळ्याचस्थानिक लोकांमधेही उत्साह दिसून येत होता. बर्फ चांगलं पडलं तर त्यांना वर्षभर चांगलं पाणी मिळणार होतं. पण पाऊस मात्र त्यांच्या घरांना हानीकारक होता. पावसात त्यांची दगडामातीची घरं वाहून जाणार होती. पहिला बर्फ पडला की त्यांच्यात स्पर्धा लागे. एक स्कार्फ किंवा कपड्याची छोटि पोटली बनवून न कळत आपल्या मित्रांच्या घरी टाकून यायची. ती टाकतांना तुम्ही पकडला गेला तर तुम्ही मित्राला पार्टि द्यायची. नाही पकडला गेला तर मित्रानी तुम्हाला! घोड्यावरून खेळला जाणाऱया ‘आईसपोलो’ च्या मॅचेसची धूम चालू होई. ठिकठिकाणी एखादे आजोबा आणि भोवती गोलाकार बसलेली मुलं यांचा राजा किंगलियरच्या गोष्टींचा कार्यक्रम रंगे. हातातली घुंगरु बांधलेली काठी जमिनीवर तालात आपटत आपटत त्या तालावर आजोबा रंगवून रंगवून गोष्टी सांगत. ह्या गोष्टी ऐकण्यासाठी मात्र एक नियम होता. सभोवताली कुठेही एकही हिरव पान दिसता कामा नये.

सुट्टी सुरु होणार होती. प्रत्येक टिचरनी भरपूर अभ्यास दिला होता. माझा तास शेवटचा होता. मुलानीं आधीपासूनच “मॅडमले नको न!”चा धोशा लावला होता. गंभीर चेहरा करून मी सांगितलं “वह्या काढा अभ्यास लिहून घ्या.” नाराजी चेहऱयावरून ओसंडून वाहत होती.मी अभ्यास सांगितला -“प्रत्येकानी येतांना एक छानसं चित्र काढून आणायचं!”“हे।़।़।़।़।़।़!!!!” वह्या दप्तरात कोंबता कोंबताच “थँक्यू मॅडमले थँक्यू मॅडमले” म्हणत सशांचा घोळका केंव्हाच पसार झाला. त्यांच्याकडून शाळेतच अभ्यास करवून घ्यायची माझी जबाबदारी वाढल्याची जाणीवही मला झाली.

थंडीची सुट्टी संपली. डाऊनहून परत येऊनसुद्धा आम्हाला आठवडा लोटला होता. ले च्या टर्मिनॉलॉजी प्रमाणे लद्दाख सोडून सर्व भारत हा डाऊन या नावानीच ओळखला जात होता. श्रीनगर मात्र व्हॅली या नावनी! मार्चची 1 तारीख असूनही पांढऱया रंगाची दुलई कायम होती. डाऊनहून आल्यामुळे मनात साठलेल्या रंगीत जगाच्या पार्श्वभूमीवर इथला निसर्ग जास्तच पांढरा आणि उठावदार वाटत होता. त्या पांढऱया रंगाच्या सोबत असलेल्या अदृश्य गमती जमतींची ही चांगलीच ओळख झाली होती.

आज शाळा सुरू होणार होती. परत बर्फावरून कुर्रम कुर्रुम करत शाळेच्या वाटेवरचे गालांच्या गुलाबाचे ताटवेभेटणार होते. एवढ्या बर्फातही रस्त्याच्या कडेनी वाहणारा झरा गोठला नव्हता. ‘गाता गळा आणि वाहता झरा’ अशी एक नवीन म्हण सुचली. चढ चढून धापा टाकत शाळेच्या पायथ्या पर्यंत आले आणि समोर एक हिरवं स्वप्नच फुलल्या सारखं वाटलं. एक दहा पंधरा फूट ऊंचीचं छोट्या छोट्या पानांचं हिरवं हिरवं गार झाड शाळेच्या पटांगणाच्या मध्यात डोलत होत. कसं शक्य आहे? छे छे - - - झाड पहायच्या ओढीने सारी मुलं आणि मी ही धापा टाकायचंही  विसरून  धावतच झाडापर्यंत पोचलो. बघतो तर काय नेहमी शाळेला भेट देणाऱया  एका जर्मन N.G.O. नी ते झाड शाळेला भेट दिलं होतं. त्यांनी शाळेतील अनेक मुलं दत्तक घेऊन त्यांच्या शिक्षणाची जबाबदारी उचलली होती. आत्ताच्या थंडीत खरखुं वृक्षारोपण शक्य नसल्यानी ते हे प्लॅस्टकचं झाड घेऊन आले होते. आज मुंबई च्या क्रॉफर्ड मार्केटमधे किंवा पुण्यामुंबईत गल्लीबोळात अशी सुंदर  खोटी झाडं दिसतील पण पंचवीस तीस वर्षांपूर्वी एवढं मोठ्ठ खोटं झाड आणि तेही ले मधे पाहून आम्हाला भलतच अप्रूप वाटलं.

“मॅडमले!”नुसतीच खुसखुस चालू होती. “काय!”- मोठ्या सुट्टी नंतर गाडी कशी अभ्यासाच्या रुळावर आणायची ह्याचं चिंतन करीत मी.  मग थोडंसं धाडस दाखवून प्रश्न आला “तुम्ही कुठे गेला होता?”“ cçábyçÌuçç''– मी. मला अभ्यास सुरू करायचा होता. वेळ वाया घालवणं परवडणारं नव्हतं.“ितथे समुद्र आहे ना?” “हो!”मी पुस्तक चाळत होते. “केवढा मोठ्ठा?” क्षितिजापर्यंत! पुस्तकात डोळे गढवून पुस्तकातून धडा सुरू करायच्या तयारीत मी एका शब्दात प्रश्न तटवत होते. “म्हणजे केवढा मोठ्ठा?” मी ही चमकले. डोळ्यापुढचं पुस्तक खाली आलं. खरचं इथे ऊंच ऊंच पर्वतांमधे क्षितीज कसं समजाऊन सांगाव?- - -“म्हणजे इथे जेवढ्या मोठ्या जागेवर हिमालय पसरला आहे ना तेवढं मोठ्ठ पाणी पसरलेलं असतं! हिमालय जेवढा ऊंच तेवढच हे पाणी खोल असतं. पॅसिफिक - -प्रशांत समुद्र तर काही ठिकाणी एवढा खोल आहे की तुमचं एव्हरेस्ट ही त्यात बुडुन जाईल.” सगळे चेहेरे एकदम विचारात गढले. “एवढं पाणी! मग घरात नाही येत?” मी पुस्तक बंद केलं. समोरच्या आश्चर्यानी लुकलुकणाऱया डोळ्यांना समुद्र समजाऊन सांगणं आवश्यक होतं. समुद्राला सुद्धा किनाऱयाची मर्यादा असते. त्यांना भरती ओहोटी समजावून सांगायचा माझा प्रयत्न!  शेवटी दुसऱया दिवशी घरून डिस्नेचा एनसाक्लोपिडिया घेऊन गेले.पण समुद्राचं पाणी खारट का असतं आणि त्यातील माशांना ते खारट पाणी सतत तोंडातून आत घेतांना कसं वाटत असेल? ते खारटच पाणी कसं पीत असतील? त्यांना खारट पाणी पिऊन उलटी नसेल का येत? असे एरवी न पडलेले प्रश्न त्यांच्या सारखे मलाही पडु लागले.

 कुठल्याशा चेटकिणीनी दिलेल्या शापानी, झोपलेल्या एका सुंदरशा राजकन्येसारखा इथला निसर्ग किती काळ झोपी गेला होता न कळे. एरवी सोपं वाटणारं वनस्पती शास्त्र आणि प्राणी शास्त्र मुलांना शिकवतांना आपल्याला सहज वाटणारे बेडुक, साप, नाकतोडे  एकदल, द्विदल हे शब्द तेवढे सोपे नाहीत हेही लक्षात आलं. मग झुरळं आणि बेडकांचं डिसेक्शन त्यांच्याकडून करून घेणं अथवा दाखवणंही अशक्यप्रायच गोष्ट होती.माझ्याकडे असलेला मुलांसाठीचा डिस्नेचा भरपूर चित्रांचा एन्सायक्लोपिडिया हा माझा एकमेव आधार होता. मुलही त्याच्यातील चित्र पहायला इतकी उत्सुक असतं की कुतुहलापोटीच अनेक माहिती वाचून मधल्या सुट्टीत आपल्या मित्र-मैत्रिणींना सांगत.

“हां आता सांगा तुम्ही सुट्टीचा अभ्यास केला का?” उत्साहानी सगळ्यांचे हात दप्तरात गेले. प्रत्येकानी चित्र काढलं होतं. टेबलावर चित्रांचा ढिगच तयार झाला. एकेक चित्र मी बघत होते- - खूपच सुंदरö - पण हे काय! एकाही चित्रात हिरवा रंग नावालाही नव्हता. काळ्या पांढऱया चित्रांकडे मी हरवल्यासारखी बघत बसले. आत्ता पर्यंत आपल्या मुलानी झाडं पानं फुलं  काढता काढता हिरव्या, लाल, पिवळ्या रंगाच्या कलर ट्यूब्स कधीच संपून गेल्या असत्या. इथे त्याच्याविनाच ही चित्र पूर्ण होत होती. माझं आणि त्यांचं जगच वेगळं होतं.रोजच असे कितीतरी किस्से घडत होते.

                 इथला अल्पजीवी वसंत सुरू झाला की मुलांनाही पिकनिकचे वेध लागायचे. मुलांच्या पिकनिक बरोबर आम्हालाही आमंत्रण असे. एखादा सुंदर झरा पाहून पिकनिकचं स्थळ ठरवलं जाई. पिकनिक पहिली ते दहावी साऱया शाळेचीच असे. 8-10 बसेस भरून जात. त्यात पहिली ते पाचवी च्या विद्यार्थ्यांची जबाबदारी ही मोठ्या वर्गातल्या मुलांनी घेणं हा अलिखित नियमच होता. सकाळी सांगितल्या प्रमाणे सात वाजता मी शाळेत पोचले. पहाते तर काय, एका दिवसाच्या सहलीसाठी मुलं मोठ्या मोठ्या बॅगा घेऊन हजर होती. प्रत्येक ग्रुपच्या बरोबर स्टोव्ह आणि स्टोव्ह पेटवायला बाटलीत केरोसीन पासून ते टेंट पर्यंत सर्व सामान होतं. आम्ही पिकनिकच्या ठिकाणी पोचताच मुलांनी झऱयाच्या बाजूला असलेल्या विस्तीर्ण खुरट्या हिरवळीवर भराभर तंबु टाकायला सुरवात केली. बहुतेक लहान मुलांनी आपल्या ‘बर्थडे सुट’ मधेच झऱयामधे उड्या मारल्या. बॅगा भरभरून आणलेले नवीन नवीन सुंदर सुंदर कपडे मुली तासा तासानी तंबुत जाऊन बदलून येत होत्या. त्याच बरोबर प्रत्येक तंबूतून निरनिराळे पदार्थ शिजल्याचे वासही येत होते. पहिलीतल्या मुला-मुलींनाही स्वयंपाक येणं गृहित होतं. तेही स्टोव्ह पेटवून किमान मॅगी नूडल्स तरी बनवत होते. शिक्षकांनी त्यांच्यासाठी स्वतंत्र तंबू टाकला होता. आम्ही डाऊनच्या टिचर मात्र मुलांची गम्मत बघत सगळीकडे हिंडत होतो. प्रत्येक तंबूत डोकावून त्यांची लगबग  बघत होतो. पोहणाऱया मुलांना शिक्षक रागवत नव्हते किंवा कोणी बुडेल, वाहून जाईल अशी कोणाला काळजीही नव्हती. निसर्गाच्या मांडीवर वाढलेली ही बाळं, निसर्गाचं बाळकडू पिऊन त्याच्याबरोबर खेळायला प्रसंगी त्याच्याबरोबर दोन हात करायलाही तयार होती. त्यांचं सकाळपासून पाण्यात डुंबणं पाहून आम्ही डाऊनच्या सर्वजणी पाण्यात पाय बुचकळून तर येऊ म्हणून गेलो. पण पाणी एवढं गार होतं की आमच्या पायातून कळा यायला लागून पाच मिनिटातच पाय निळे काळे पडले. शेवटी तासभर उन्हात पाय शेकत बसायची वेळ आली. ही मुल मात्र अशा बर्फाच्या गारेगार पाण्यात दिवसभर सूर मारत होती, कोलांट्या उड्या घेत होती,पोहत होती.

आपल्याकडच्या मुलांपेक्षा इथली मुलं कितीतरी काटक होती. शाळेत पोचण्यासाठी रोज प्रत्येकाला किमान पाच कि.मी. चा डोंगर रस्ता कधि धुळित कधि बर्फात कधि उन्हात तुडवत यायला लागे. तिथेही हे बालवीर एकमेकांच्या खोड्या काढत, पकडापकडीचे खेळ खेळत, धावत तर कधी  संपूर्ण वाट ठेपले खेळत शाळेत पोचत असत. शाळेतून घरी जातांनाही कोणाचे दमलेले, कोमेजलेले चेहरे कधि दिसत नसत. परत त्याच उत्साहात पाच किलोमिटर चालत  ते घरी पोचत. कधी कधी शाळेच्या वाटेवरच भरणाऱया बाजारात आपल्या आई, आज्जी बरोबर ही मुलं त्यांच्याच शेतातली भाजी विकत ही बसलेली दिसत. त्यांच्या ह्या भाजी विकण्याला आमच्या प्रिन्सिपॉलचा विरोध असला तरी ती रोज शाळेत हजर राहून मगच त्यांच्या आईला ती मदत करत होती. घरची, शेताची सारी कामं करूनही सतत उत्साहानी फसफसणारी ही मुलं पाहिली की आपण आपल्या मुलांना काळजीनी अगदिच पुचाट बनवतो असं वाटे. दरवेळी कुठेशी वाचलेली बा.भ.बोरकरांची ओळ आठवे. ‘मूल म्हणजे असं एक रोप आहे की त्यालादारिद्य्राचं, दुर्लक्षाचं ऊन जास्त झालं तरी ते सुकुन,कोमेजून जातं आणि पैशाचं, काळजीचं खतं जास्त झालं तर ते कुजून जातं.’ जरा मोठी मुलं मुली लदाखी नृत्य करण्यात  रंगून गेली होती. कोणाच्या नूडल्स, कोणाचे मोमो, कोणाचे सत्तू, बिर्याणी ची चव बघता बघताच आमची पोटं भरून गेली. पण ‘मॅडमले आमचं पण टेस्ट करून बघा नं’ चा आग्रह कमी होत नव्हता.

 ह्या मुलांच्या सहवासात माझा कडकपणा, माझ्या मनाचं काठिण्य पाण्यात विरघळणाऱया साखरेच्या खड्यासारखं विरघळत जात होतं. मी त्यांना आपलसं करायच्या आधीच त्यांच्या मनात मला एकछानशी जागा त्यांनी करून दिली होती- - विश्वासाची! त्यांच्या अभ्यासाबरोबरच रोज, अनेक विचारांची देवाण घेवाण आमच्यात सुरू झाली. पंचतंत्र, शिवाजीच्या गोष्टी, कविता किस्से! त्यांच्याकडची गम्मत जम्मत! त्यांची गुपितं सुरक्षित ठेवायला त्यांच्या दृष्टीनी मी म्हणजे बँकेचा एक लॉकरच होऊन गेले.

सर्व रंगीत आठवणींचा कॅलिडोस्कोप मनात फिरत होता. नवनवीन रंगीत चित्र बनत होती. पुसत होती. परत बनत होती. त्या नादात वर्गात दाखल झाले. कधि नव्हे वर्गात शांतता होती.  आज माझा शाळेचा शेवटचा दिवस होता. “चला पुस्तकं उघडा.” मी जास्तीत जास्त अभ्यास संपवायच्या मागे होते. कारण नंतर किती दिवस त्यांना सायन्स टिचर मिळणार नव्हते माहित नाही. त्यांच्या मुसमुसण्यानी मनात कुठेतरी तुटल्याची जाणीव होत असली तरी मला ती दाखवायची नव्हती. पण आज कोणाचच लक्ष नव्हतं. टि.व्ही.वर कार्यक्रमाच्या खालून सलग पुढे सरकत राहणाऱया जाहिरातीच्या पट्टी सारखी माझ्या बोलण्याची रिबिन मधेच कापून एक आवाज आला - - “मॅडमले! मॅडमले!! तुम्ही आज आम्हाला सोडून जाणार?”डोळ्यातून पाणी काढायचं नाही असं ठरवून आले होते. शांतपणे त्यांना सांगितलं ö -“हो!”कावऱया बावऱया चेहऱयांकडे पहायची माझी हिम्मतच होत नव्हती.

माझा शेवटचा वर्ग शेवटचा तास संपला. शाळा सुटायला अजुन वेळ होता. मी टिचर्स-रूम मधे जाऊन बसले. थोड्याच वेळात निरोप आला प्रिन्सिपॉलनी शाळेच्या मैदानात बोलावलय! मैदानात? आत्ता?  बाहेर आले तर काय! सर्व वर्ग मैदानात शिस्तित उभे होते. “मॅडम दिस्कीत यांचा आज शाळेतला शेवटचा दिवस आहे आपण त्यांना शुभेच्छा देऊया.” प्रन्सिपॉल सांगत होते. इथे बदलीवर येणाऱया मॅडम लगेचच बदलून ले सोडून जात. त्यामुळे आत्तापर्यंत कोणा डाऊनच्या टिचरला सेंडऑफ द्यायची प्रथा नव्हती. पण मुलांच्या हट्टापुढे आज शिक्षकांनाही माघार घ्यायला लागली.

मुलं घरून येतांनाच कोणी बाटलीभर दूध कोणी बिस्किटं घेऊन आली होती.मुलंच आम्हा सर्व टिचर साठी चहा बनवून घेऊन आली.मुलं बोलतं होती आणि त्याच्या रेशमी पाशात मी जास्त जास्तच गुंतत चालले होते. गळ्यात आवंढा दाटु नये म्हणून वारंवार आकाशाकडे वरती पाहून खोटं खोटं हसत वेळं मारून नेत होते. “मॅडमले बोलानं !” शेवटी मला काही तरी बोलणं भाग होतं –

``My dear little sons and daughters!- --

आज तुम्हाला पाहुन, मला पाहुन एका संस्कृत श्लोकाची आठवण झाली. छोटीशी गोष्ट आहे ती. एक म्हातारी- - - अगदी जख्ख म्हातारी - -  खाली वाकून रस्त्यानी चालली होती. तिला पाहून एका व्रात्य मुलानी तिला आडवलं, आणि विचारलं “अग सुंदर मुली तुझं काही जमिनीवर पडलय का?” आत्ता पर्यंत रडणाऱया चेहऱयांनाही खुद्कन हसु फुटलं“काय शोधत तू फिरतीएस?” हसुन ती म्हणाली “अरे बाबा दिसत नाही का तुला? माझा यौवनरूपी अतिशय मौल्यवान मोती ह्या जमिनीवर कुठेतरी हरवलाय. तो शोधतीए रे बाबा!”

“बाळांनो माझी शाळा सुटली  आणि माझी बालपणाची मौल्यवान रंगीत माळ सुटून तिचे मणी इतस्तत विखरून गेले. पण माझ्या हरवलेल्या बालपणाचे सगळे मोती गेल्या दोन वर्षात वेचुन वेचुन तुम्ही माझ्या ओंजळीत टाकले. माझी ओंजळ तुमच्या प्रेमानी भरून टाकली. तुमच्या बरोबर मी परत एकदा लहान झाले. तुम्ही मला माझं हरवलेलं बालपण परत केलं. कसे आभार मानू तुमचे? ö ö ö तुम्हाला मोठ्ठ बनवायच्या नादात तुम्हाला रागावले ते विसरून जा.”

आत्ता पर्यंत सगळे छोटे छोटे हात माझ्या गळ्यात पडले होते. लाकडाला पोखरणारा भुंगा कमळाच्या कोमल पाकळयात बंद झाला की का बाहेर येऊ शकत नाही ह्याचं उत्तर माझ्या गळ्यात होतं. सगळ्यात मृदु असलेली कमळाची कळी चिखल आणि पाण्यालाही भेदून वर येते. छोटासा अंकुर दगडालाही फोडतो. कसा ते अनुभवत होते.

आपल्या आवडत्या बाईंसाठी आणलेल्या भेटी मी घेणार नाही म्हटल्यावर तिथेच गालांवरून गंगा यमुनांचा पूर वहायला लागला. माझा निश्चय ढेपाळून माझ्याकडे लद्दाखी कप,पेनं,िचत्रं असा खजिनाच जमा झाला.तेवढ्यात माझ्या पाचवीच्या विद्यार्थीनी माझ्यासाठी कानातले लांब लोंबते डुल घेऊन धावत आल्या. मॅडमले तुम्ही कधी लांब डुल नाही घालतं पण तुम्हाला छान दिसतील. घालां ना!  खरचं आई मुलाला घडवत असली तरी मूल एका आईला घडवत असतं.माझ्या गळ्यात पडलेले त्यांचे हात काढणं सगळ्यात अवघड गोष्ट होती.

 माझी पावलं घराच्या दिशेनी पडतं होती.शाळा आणि माझ्यातलं अंतर वाढत होतं.  शाळा मागे मागे पडत माझ्या डोळ्यातल्या पाण्यानी धूसर होत चालली होती . आणि एका वळणावर अदृष्य ही झाली. एक विचार डोक्यात वीज चमकावा तसा चमकून गेला आणि माझे पाय तिथेच थबकले- - -मला ययाति आठवला. पुरू कडून तारुण्य मागून घेणारा! असाच होता का माझा  अट्टाहास? – ö - मुलांनी मोठ्ठ व्हावं हा ! – ö- - -ययाति सारखा   ! आणि मी मात्र - - - -आज माझं हरवलेलं बालपण त्यांच्याकडून घेऊन चालले हेते. खूप दिवस ते अनुभवणार होते. परत परत!!!!

-----------------------

 

Rekha Puranik <puranik02@gmail.com>	Apr 2
to me

Hello Arundhati,

 

YES!  I loved the story.  i opened your mail in the morning and i knew i had to make the lunch for Hari       and this was going to take a long time to read and then to keep thinking about it. SO, I just downloaded the attachment and shut the gmail section. 

 

I could not wait to read the story. BUT i did wait till after the supper. and then i got the quiet and peace to read it.  I am very happy about my decision to wait. because what I had thought was true.  I read it and could not but write to you.  I know your beautiful and ओघवतीभाषा  माझ्यामनाचाकबजाघेणार.  and exactly that is what happened.

 

DO you know inside your mind there is hiding a wonderful  poet and a writer?  They come out with a special force from time to time.  I read your 'navagraha stotra often. Even today i put it out and then started to write this mail.  I also read your other stotra also from time to time.  although some of them I can recite even at night in my sleep. Actually that is what I do when i cannot sleep.  But whenever i recite navagraha stotra i see all your beautiful photos with it too!

 

I could not write to you because we had some stressful months and i barely managed to see the emails.  May be sometime i will tell you about it.

 

Meanwhile can you send me your website address so I can  visit it.  More later. 

 

Please say hello to PraviN for me. 

 

Sudha