ठंठंठ ठंठं ठठठं ठठं ठः।

 

ठंठंठ ठंठं ठठठं ठठं ठः।

राजा भोज आणि कालिदासामध्ये असलेले नितांत प्रेम भोजराजाच्या दरबारातल्या विद्वानांना अजिबात रुचत नसे. आम्ही एवढे श्रेष्ठ विद्वान असताना राजाने त्या कोण कुठल्या कालीदासावर जीव ओवाळून टाकावा; आम्ही श्लोक रचले तरी कालिदासाच्याच श्लोकांची स्तुती करावी हे त्यांना अजिबात मान्य नसे. बरे तो कधी दरबारात वेळवरही येत नसे. बर्‍याच वेळला हमखास उशीरा तर, कधी येतही नसे.

हा कोण कुठला? त्याच्या ना नावाचा पत्ता, ना गावाचा, ना कुळाचा, ना त्याच्या आचार्यांचा! कालिदास दिसायला अत्यंत देखणा होता. त्याच्या रूपावर अनेक स्त्रिया भाळत. एकेकाळी अत्यंत देखण्या पण अज्ञानी कालिदासाचं लग्न एका हुशार, संस्कृत पंडित राजकुमारीशी झालं होतं. पण लग्नाच्या पहिल्याच रात्री तिला आपला पति अत्यंत मूढ आहे हे लक्षात येताच तिने त्याला राज्याबाहेर घालवून दिलं होतं. अशा काही चुटपुट गोष्टी सर्वांच्याच कानावर होत्या. 

 कालिदास परत कधी आपल्या राजकुमारी पत्नीकडे न जाता गणिकांकडे जात असे हे सर्वच दरबारी लोकांना खटकणारे होते. त्यावेळी अशा गृहस्थाला समाजात मानाचे स्थान नसे. लोक कालिदासाला स्पर्शही करत नसत. कालिदासाच्या लेखनावर अनुरक्त झालेल्या भोजाला कालिदासाच्या वैय्यक्तिक माहितीबद्दल काही देणं घेणं नव्हतं. तो त्याच्या लेखनकौशल्यावर, त्याच्या हजरजबाबी स्वभावावर, त्याच्या अद्भुत प्रतिभेवर नितांत प्रेम करायचा.

कालिदासाला कसही करून भोजाच्या मनातून उतरविण्याचा दरबारी लोक अटोकाट प्रयत्न करीत. शेवटी कालिदासाला जो कोण त्याच्या विद्वत्तेत हरवेल, त्याचा मोठा सत्कार करण्याचे भोजाने मान्य केले. रोज दरबारी नवनवीन शक्कल लढवीत.

आपण कसही करून समस्यापूर्ती करायला लावून कालीदासाला हरवू असा सर्वांनी चंग बांधला. समस्या पूर्ती म्हणजे एका चार ओळीच्या श्लोकातील शेवटची ओळ द्यायची आणि दुसर्‍याने श्लोकाच्या तीन ओळी पूर्ण करायच्या.

(मित्रांनो  एक पायाच्या टेबलापेक्षा चार पाय असलेलं टेबल जास्त मजबूत असतं, त्याचा तोल जात नाही; दोन चाकी सायकल पेक्षा चार चाकी गाडी सहजासहजी लवंडत नाही. चार पाय वाले प्राणी सहजपणे चालतात हे पाहून गायीच्या चार चरणांप्रमाणे अपल्या श्लोकालाही चार चरण किंवा पाद म्हणजे चार ओळी असतात. असा श्लोक अर्थ , शब्द , गेयता आणि परिपूर्णता ह्यात कमी पडत नाही.)

एकदा सर्व विद्वानांनी एकत्र येऊन, डोकं लढवून श्लोकाचा चवथा चरण असा तयार केला की, त्यावर  त्याला जुळतील असे पहिले तीन चरण कोणाला जमणारच नाहीत. कालिदासाने ही समस्यापूर्ती करून दाखवावी अन्यथा त्याचे दरबारातील पंडितांच्या यादीतील पहिले स्थान सोडून द्यावे असा प्रस्ताव राजासमोर ठेवला. राजाला नाईलाजाने ते मान्य करावे लागले. आजही उशीर झाला तरी कालिदास दरबारात आलाच नव्हता.  राजाने श्लोकाचा चवथा चरण वाचला आणि तोही मोठ्या विचारात पडला की ह्या ओळीला जुळतील अशा बाकी तीन ओळी कालिदास कसा काय बनवेल? ही समस्यापूर्ती तर अशक्यच आहे. कारण ती ओळ होती,

ठ ठं ठ ठं ठं ठ ठ ठं ठ ठं ठः।

ही अर्थहीन ओळ वाचत असताना राजा काळजीत पडला आणि कालिदासाचा विचार करत असतानाच कालिदास दरबारात हजर झाला. राजाला नमस्कार करून उभा राहिला. सारे विद्वान कालिदासाने ही समस्यापूर्ती ताबडतोब करावी म्हणून राजाला आग्रह करू लागले. राजालाही काही पर्याय राहिला नाही. त्याने कालीदासाकडे तो चवथा चरण लिहिलेला भूर्जपत्राचा कागद सोपवला. कालिदासाने त्यावर नजर फिरवली. सारे दरबारी मनात मारे मांडे खात होते की, आता तरी कालिदासाला आपला पराभव मान्य करायला लागेल. कागद वाचताना कालिदास गालातल्या गालात हसत होता. हातातल्या कागदावरची नजर काढत राजाकडे पाहून कालिदासाने लगेचच पुढील श्लोक म्हटला,   

रामाभिषेके जलमाहरन्त्या । हस्तात्‌ च्युतो हेमघटो युवत्याः।

 सोपानमार्गेण करोति शब्दं ।  ठंठंठ ठंठं ठठठं ठठं ठः।।

 

राज्याभिषेकास्तव राघवाच्या । घेऊन येता कलशात पाणी

जिन्यावरी हातुन तो पडेची । ठंठंठ ठंठं ठठठं ठठं ठः।।

 ( मित्रांनो, कालिदासाच्या सर्व श्लोकाचा अर्थ येण्यासाठी मला मात्र दोन श्लोक करावे लागले. खाली ते देत आहे.)

राज्याभिषेकास्तव राघवाच्या । सुवर्ण-रत्नांकित नीर-पात्री ।

 घेऊन येता युवती जलासी । चुके तिचे पाउल पायरी ती ।।

घडा सुवर्णी निसटे करीचा । तो येत खाली असता तयाचा

आवाज सर्वत्र घुमे महाली । ठंठंठ ठंठं ठठठं ठठं ठः।।

अहो कोणी एक युवती रामाच्या राज्याभिषेकासाठी सोन्याच्या कलशात पाणी घेऊन येत असता, जिन्याच्या पायर्‍यावरून तिचा पाय जरासा निसटला आणि डोक्यावरचा कलश पायर्‍यावंरून ठंठंठ ठंठं ठठठं ठठं ठः आवाज करत खाली आला. एका अर्थहीन ओळीला श्लोकात बांधताच सुंदर अर्थ प्राप्त झाला. आपल्याला झालेला आनंद सर्व दरबारी लोकांसमोर व्यक्त करत भोज राजा म्हणाला, ‘‘कालिदास हा कालिदासच आहे. तुम्ही कितीही युक्त्या प्रयुक्त्या केल्या तरी तुमच्या विद्वत्तेहून तो कायमच सरस राहील. दरबारी विद्वांनांचे चेहरे पाहण्यासारखे झाले हे सांगायला नको!

------------------------------------